سه تار

ساختمان سه‌تار

سه تار از قسمت های مختلفی تشکیل شده است. کاسه، گلابی شکل و از جنس چوب است و روی دهانه‌ی آن، صفحه‌ی چوبی قرار دارد. کاسه را گاه یک تکه و گاه از ترک های به هم متصل شده‌ی چوبی می‌سازند و به منظور زیبایی گاه با طرح هایی با صدف یا استخوان بر روی آن نصب می‌کنند. صفحه‌ی روی سه تار از جنس چوب است و معمولا سوراخ های کوچکی روی آن ایجاد می‌شود که برای خروج صدا مؤثر است. خرک از جنس چوب است و سطح زیرین مسطح آن بر روی صفحه قرار می‌گیرد. روی خرک شیارهای کم عمقی ایجاد می‌شود که سیم ها از روی آن عبور می‌کنند. دسته‌ی سه تار در مقایسه با کاسه ی آن باریک‌تر است و به صورت لوله‌ای توپر به از چوب ساخته می‌شود. روی دسته (که انگشت‌گذاری می شود) مسطح و پشت آن نیم‌دایره است و دستان ها در طول دسته بسته می‌شوند. دسته‌ی سه تار از یک طرف به کاسه و از طرف به سرپنجه متصل است.  سرپنجه در ابتدای طول دسته و از جنس چوب است که چهار عدد گوشی، دو به دو در طرفین آن قرار گرفته اند. گاه داخل سرپنجه را به طرف بیرون خالی می کنند و سیم های تار بسته می شوند. گوشی‌ها از جنس چوب به صورت میخ سر پهن ساخته می‌شوند. انتهای گوشی که باریک‌تر است در قسمت توپر چوب سرپنجه فرو می‌رود و قسمت پهن گوشی که برای کوک کردن ساز با دست چپ استفاده می‌شود. دستان بندی سه تار درست مانند تار و جنس دستان ها از زه یا نخ نایلون است. سه‌تار نیز معمولا بیست و هشت دستان دارد که در گروه های چهارتایی و سه تایی بسته می‌شوند.

نوازندگی و اجرا سه‌تار

نوازندگان سه‌تار برای اجرای آن، در دو حالت نشسته روی زمین (چهار زانو) یا روی صندلی بدون دسته، کاسه‌ی ساز را به صورت مورب و بین انتهای ران و سمت راست شکم قرار می‌دهند، به طوری که صفحه‌ی ساز بر زمین عمود باشد. هر دو دست راست و چپ به صورت مشت نیمه باز روی ساز قرار می‌گیرند. سر انگشتان دست چپ روی پرده‌های (دستان‌های) دسته سه‌تار حرکت می‌کنند و با قرار دادن سیم در پشت پرده مورد نظر طول آزاد سیم را کوتاه یا بلند می‌کنند. انگشت‌گذاری دست چپ در قالب ده دستان‌ها انجام می‌گیرد که هر دستان شامل سه پرده روی سیم‌های اول، دوم و سوم است. دست راست روی صفحه ساز قرار می‌گیرد و ناخن انگشت اشارهٔ دست راست سیم‌ها را به کمک ضربه زدن به ارتعاش در می‌آورد. برای نوازندگی سه تار از انگشتان اشاره، میانی، حلقه و در بعضی موارد انگشت کوچک دست چپ استفاده می‌شوند. همچنین استفاده از انگشت شست برای پرده‌گیری روی سیم بم نیز کاربرد دارد. از نوازندگان به نام سه تار می توان از میرزا عبدالله، درویش خان، ابوالحسن صبا، جلال ذوالفنون، حسین علیزاده، داریوش طلایی، داریوش پیرنیاکان، مسعود شعاری و کیهان کلهر نام برد.

تاریخچه سه‌تار

سه‌تار از خانواده‌ی تنبور است اما امروزه از نگاه روش نواختن و شکل دسته و تکنیک‌ها بسیار به تار نزدیک است. سه‌تار در گذشته سه سیم (تار) داشته و اکنون چهار سیم دارد که سیم سوم و چهارم آن نزدیک به هم قرار دارند و هم‌زمان نواخته می‌شوند و مجموعهٔ آن دو را معمولاً سیم «بم» می‌نامند. با گذشت زمان کسانی چون ابونصر فارابی، ابوعلی سینا، صفی الدین ارموی و از متأخران ابوالحسن خان صبا لزوم افزایش یک سیم دیگر به این ساز را درک کرده و سه‌تارهای امروزی دارای چهار سیم هستند. این سیم از نظر تاریخی چهارمین سیمی‌است که روی ساز قرار گرفته، ولی در ترتیب قرارگیری سیم‌ها از پایین به بالا سیم سوم است. سیم سوم سه تار به سیم مشتاق معروف است و به روایتی از ابوالحسن صبا این سیم را نخستین بار درویشی به نام مشتاق علی شاه به این ساز افزوده‌ است. صدای این ساز برای نخستین بار در سال ۱۳۰۶ با اجرای پروانه ضبط شد.